درباره حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف

در این باره ، چند احتمال وجود دارد:
الف . در سامرا به دنیا آمد و تا آخر عمر پدر بزرگوارش ، در آن جا زیست .
ب . در سامرا متولد شد و پیش از درگذشت پدر، به مکه فرستاده شد.
ج . در سامرا قدم به عرصه وجود نهاد و براى حفاظت و رشد، او را به مدینه بردند.
د. در مدینه زاده شد و در همان جا ادامه حیات داد.
براى هر یک از این احتمالها شواهد و قرائنى است که به نقد و بررسى آنها مى پردازیم .
دلایل احتمال اول
۱٫ براى احتمال اول ، دسته اى از روایات را که بیانگر تبریک و تهنیت شیعیان ، بر امام حسن (ع ) است ، شاهد آورده اند، از جمله : ابوالفضل الحسین بن الحسن العلوى گوید:
(( دخلت على ابى محمد(ع ) بسر من راءى فهناءته بسیدنا صاحب الزمان علیه السلام لما ولد)) .
در سامرا، به منزل امام حسن (ع ) رفتم و ولادت سرورمان ، صاحب الزمان (ع ) را به وى تبریک گفتم .
این گونه روایات ، مى رساند: گروهى از شیعیان سامرا که از تولد فرزند امام حسن (ع ) باخبر شده اند، براى عرض تبریک ، به خدمت ایشان رسیده اند.
به نظر ما، این گونه روایات ، دلالتى ندارند بر این که مهدى (ع )، در منزل امام (ع ) به دنیا آمده ، یا خیر، زیرا امکان دارد، در محل دیگرى به دنیا آمده و خبر ولادت وى ، به اصحاب و یاران خاص رسیده است و آنان براى تبریک ، به منزل امام (ع ) در سامرا رفته اند.
۲٫ روایاتى که به عبارت گوناگون ، از زبان حکیمه خاتون ، نقل شده است ، از جمله : دعوت امام حسن (ع )، از ایشان در شب ولادت مهدى (ع )، براى کمک به نرجس خاتون و مشاهده وى ، امام زمان (ع ) را به هنگام ولادت و پس از آن ، در سامرا .
به این دسته از روایات هم نمى توان اعتماد کرد، زیرا، در برابر این دسته از روایات ، روایت دیگرى است که تعارض دارد با آنها. نقل کرده اند:
((شخصى پس از وفات امام حسن (ع ) در مدینه به خدمت حکیمه خاتون مى رسد و از ایشان مى پرسد: امام پس از امام حسن کیست ؟
ایشان پاسخ مى دهد: زمین خالى از حجت نیست و فرزند امام حسن جانشین اوست .
راوى مى پرسید: که شما فرزند ایشان را دیده اید یا شنیده اید.
مى گوید: شنیده ام  ))
اصولا، روایاتى که از طریق حکیمه در این باره رسیده است ، اضطراب دارند و روشن نیستند. و نمى توان بر آنها براى اثبات این احتمال ، استدلال کرد.
۳٫ روایاتى که بیانگر دیدن امام زمان ، توسط گروهى از اصحاب ، در منزل امام حسن عسکرى (ع ) است .
امام ، در پاسخ آنان که در خواست دین جانشین وى را دارند، مى فرماید:
(( …هذا امامکم من بعدى و خلیفتى علیکم ، اطیعوه و لا تنفرقوا من بعدى فتهلکوا فى ادیانکم ، اءما انکم لا ترونه بعد یومکم هذا. قالوا: فخرجنا من عنده فما مضت الاایام قلائل حتى مضى ابومحمد (ع ).))
پس از من ، این پسر، امام شماست و خلیفه من است در میان شما. امر او را اطاعت کنید از گرد رهبرى او پراکنده نشوید که هلاک مى گردید و دینتان تباه مى شود. این را هم بدانید که شما او را پس از امروز، نخواهید دید.
آن جمع گفتند: از نزد امام بیرون آمدیم ، و روزى چند نگذشت تا اینکه امام حسن (ع ) درگذشت .
از این قبیل است ملاقات احمد بن اسحاق و سعد با امام حسن (ع ).
احمد بن اسحاق مى گوید: براى آن حضرت مقدارى وجوه شرعى از طرف مردم بردم . در پایان خواستم پرسشهایى مطرح کنم . امام حسن فرمود:
(( … و المسائل التى اردت ان تساءله فاساءل قرة عینى و اوماء الى الغلام فساءل سعد الغلام المسائل ، ورد علیه باءحسن اجوبة ، ثم قال مولانا الحسن بن على الى الصلاة مع الغلام و جعلنا نختلف بعد ذلک الى منزل مولانا(ع ) فلا نرى الغلام بین یدیه  ))
پرسشهایى که دارى از نور چشم من (اشاره فرمود به مهدى (ع ) بپرس . سعد آنچه خواست پرسید و آن پسر، با بهترین شیوه پاسخ داد.
سپس امام یازدهم فرمود: نماز را با وى بخوانید.
از آن پس به خانه امام رفت و آمد داشتیم . لکن آن حضرت را ندیدیم .
مردى از شیعیان از اهل فارس مى گوید:
((به سامرا رفتم . جلو منزل امام حسن (ع ) رسیدم ، بدون این که اذن بطلبم ، امام (ع ) مرا به داخل خانه فرا خواند. هنگامى که وارد شدم و بر وى سلام کردم از افرادى احوال پرسى کرد.
سپس فرمود: بنشین و پرسید به چه انگیزه اى به این جا آمدى ؟
عرض کردم : براى خدمت به شما.
فرمود: در خانه ما باش .
از آن روز به بعد، با سایر خدمتگزاران در خدمت امام (ع ) بودم . گاهى مسؤ ولیت بازار و خرید اجناس و لوازم ، به عهده من بود. مدتى گذشت که با افراد، انس گرفتم . روزى از روزها، بر امام حسن (ع ) وارد شدم و ایشان در اتاق مردان بودند.
صدایى شنیدم که به من فرمود: سر جایت بایست . ایستادم . ناگهان کنیزى را دیدم که چیزى خدمت امام (ع ) آورد و روى آن پوشیده بود.
امام (ع ) مرا به نزدیک فرا خواند، به خدمتش رفتم . سپس آن کنیز را صدا زد و او برگشت . به او فرمود: روپوش را کنار بزن و او چنین کرد. پسر بچه اى را دیدم زیبا صورت گندمگون و…
آنگاه فرمود: هذا صاحبکم . سپس دستور داد، وى را بردند و دیگر آن مولود را ندیدم تا امام یازدهم از دنیا رفت ))
در این نمونه از روایات چند نکته است :
۱٫ اشخاصى که حضرت را در خانه امام یازدهم دیده اند، بیش از یکمرتبه دیدار نداشته اند و در رفت و آمدهاى بعدى ، آن حضرت را ندیده اند. احتمال دارد که امام حسن (ع )، براى اتمام حجت و این که بعد از ایشان ، حضرت مهدى (ع ) امام شیعیان است ، دستور داده آن حضرت را به سامرا بیاورند و سپس به محلى که در آن زندگى مى کرد و نگهدارى مى شد، برگرداندند.
۲٫ اگر امام مهدى (ع ) در سامرا مى زیست و اصحاب مورد وثوق هم رفت و آمد داشتند، چه مانعى داشت که آن حضرت را بار دیگر ببینند و اطمینان بیشترى بیابند.
۳٫ در روایت اولى آمده است که آن چهل نفر گفتند چند روزى از ملاقات ما با امام زمان (ع ) نگذشت که امام حسن (ع ) در گذشت . معلوم مى شود آن ملاقات در آخر عمر امام یازدهم صورت گرفته است و این ، منافات ندارد که در هنگام ولادت و یا بعد آن ، در سامرا نمى زیسته و اواخر عمر امام حسن (ع )، براى تحویل امور امامت و خلافت و نیز اتمام حجت ، به سامرا آمده باشد.
دلایل احتمال دوم
برخى بر این باورند که حضرت مهدى (ع )، مدتى پس از ولادت ، از سامرا هجرت کرد، و تا رحلت پدر بزرگوارشان در مکه مکرمه زندگى مى کرد.
مسعودى در اثبات الوصیه ، از حمیرى و او از احمد بن اسحاق نقل مى کند که گفت :
(( دخلت على ابى محمد(ع ) فقال لى : ما کان حالکم فیما کان الناس فیه من الشک و الارتیاب ؟ قلت یا سیدى لما ورد الکتاب بخبر سیدنا و مولده لم یبق لنا رجل و لا امراءة و لا غلام بلغ الفهم الا قال بالحق ، فقال اما علمتم ان الارض لا تخلو من حجة اللّه ثم امر ابو محمدوالدته با الحج فى سنة تسع و خمسین و ماءتین و عرفها مایناله فى سنة السنین ، و احضر الصاحب (ع ) فاءوصى الیه و سلم الاءسم الاءعظم و المواریث و السلاح الیه و خرجت ام ابى محمد مع الصاحب جمیعا الى مکة و…))
بر امام حسن عسکرى (ع ) وارد شدم .
فرمود: چگونه اید در مساءله اى که مردم در آن تردید دارند؟
گفتم سرور من ! وقتى خبر ولادت سید و مولاى ما، به ما رسیدن مرد و زن و کوچک و بزرگ ما، آن را پذیرفتند.
امام فرمود: آیا نمى دانید که زمین از حجت خدا هرگز خالى نمى ماند. پس ‍ از این ، امام حسن (ع ) در سال ۲۵۹ امام مهدى (ع ) را همراه با مادر خود (مادر امام حسن ) به سوى مکه و حج فرستاد و سفارشهاى لازم را کرد و امور مربوط به امامت را به وى واگذاشت و به مادرش از حوادث سال آینده (سال ۲۶۰) خبر داد.
از این روایت چند نکته به دست مى آید:
۱٫ خبر ولادت حضرت مهدى (ع )، به بسیارى از شیعیان داده شده بود و آنان به وسیله نامه و یا افراد مطمئن ، از این مساءله خبردار شده بودند.
۲٫ شیعیان درباره تولد حضرت مهدى (ع ) در حیرت و تردید بودند و بسیارى به واسطه همین مساءله دچار لغزش و انحراف شدند.
۳٫ مدتى پس از ولادت ، امام مهدى (ع ) در سامرا بوده است .
۴٫ امام مهدى (ع ) در برابر این نقل ، چهار سالگى و یک سال پیش از درگذشت پدر بزرگوارشان ، شهر سامرا را ترک کرده و سفارشها و اسرار امامت را در همان زمان از پدر دریافت کرده و از آن پس ، امام حسن را ملاقات نکرده است .
۵٫ آن حضرت ، به همراهى جده خود، به سوى مکه رفته اند و در آن وادى امن ، رحل اقامت افکنده اند.
مؤ ید این احتمال ، روایاتى است که مکان و مسکن حضرت مهدى (ع ) را ((ذى طوى ))، محلى در نزدیکى مکه ، دانسته اند.
دلایل احتمال سوم و چهارم
حضرت مهدى (ع ) یا در سامرا به دنیا آمد و به مدینه فرستاده شد و یا در مدینه به دنیا قدم نهاد و در همانجا ماندگار شد.
بر این دو احتمال ، مى توان روایات و گزارشات تاریخى اقامه کرد که به برخى از آنها اشاره مى کنیم :
ابى هاشم جعفرى مى گوید:
(( قلت لاءبى محمد(ع ) جلالتک تمنعنى من مساءلتک فتاءذن لى ان اساءلک ؟ فقال : سل . قلت : یا سیدى هل لک ولد؟ فقال نعم ، فقلت فان حدث بک حدث فاءین اساءل عنه ؟ قال : بالمدینة ))
به امام حسن عسکرى (ع ) عرض کردیم : پرسشى دارم ، ولى بزرگوارى شما مانع پرسیدن من است . اجازه مى دهید آن را مطرح سازم ؟ امام فرمود: بپرس . گفتم : سرورم ، آیا شما را فرزندى هست ؟ فرمود: آرى . گفتم : اگر پیش آمدى شد کجا مى توان او را یافت ؟
فرمود: مدینه .
ظاهر این صحیحه آن است که در زمان حیات امام حسن (ع )، مهدى (عج ) به دنیا آمده و در سامرا نبوده است . ابى هاشم هم از کسانى نبوده است که امام (ع ) از او تقیه کند. این که امام (ع ) فرمود: در مدینه است ، به این معنى نیست که بعد از درگذشت من سراغ او را در مدینه بگیرید؛ زیرا سؤ ال کننده مى دانست که زمین خالى از حجت نیست و وجود حجت بعد از امام یازدهم ضرورى است ، امام (ع ) هم در جواب فرمود: آن حجت ، در مدینه نگهدارى مى شود و نگران آینده نباشید. شاید این اشکال به ذهن بیاید که از کلمه ((المدینه )) نمى توان فهمید که همان مدینه رسول اللّه (ص ) است که پیش از آن ، یثرب نام داشت ، بلکه هر شهرى را شامل مى شود. در نتیجه ، با وجود این احتمال ، استدلال به روایت ناتمام خواهد بود؟
پاسخ : گرچه بعضى از بزرگان نیز این احتمال را داده اند، ولى برخى دیگر، مدینه را به همان مدینه منوره معنى کرده اند. مؤ یدات دیگرى هم از روایات بر این احتمال مى توان اقامه کرد.
علامه مجلسى مى نویسد:
(( قال بالمدینة الطیبة المعروفة او لعله علم انه یدرکه او خبرا منه فى المدینة ، و قیل اللام للعهد و المراد بها سر من راءى یعنى ان سفراؤ ه من اهل سر من راءى یعرفونه فسلهم عنه )) .
مقصود امام علیه السلام از مدینه ، همان مدینه طیبه است . شاید امام علیه السلام مى دانست که شخص سؤ ال کننده ، مهدى علیه السلام و یا خبر او را در مدنیه خواهد یافت .
برخى گفته اند: الف و لام کلمه ((المدینه )) براى عهد است و مقصود سامراست . به این معنى که سفیران و نمایندگان خاص حضرت حجت علیه السلام که در سامرا هستند، او را مى شناسند. از آنان راجع به فرزند من ، بپرس .
علامه مجلسى ، در آغاز نظر خود را نسبت به این روایت ، به صراحت اعلام مى دارد و مدینه را به همان مدینه معروف و مشهور تفسیر مى کند و قول دیگر را با تعبیر ((قیل )) مى آورد که حکایت از آن دارد که مورد تاءیید وى نیست .
مؤ ید این احتمال (که مدینه همان مدینه طیبه باشد) روایتى است که از امام جواد علیه السلام رسیده .
راوى مى گوید از ایشان پرسیدم :
(( …من الخلف بعدک ؟ فقال : ابنى على وابنا على ، ثم اءطرق ملیا، ثم رفع راءسه ، ثم قال : انها ستکون حیرة ، قلت : فاذا کان ذلک فالى این ؟ فسکت ، ثم ثال : لا این – حتى قالها ثلاثا فاءعدت علیه ، فقال : الى المدینة ، فقلت : اى المدن ؟ فقال : مدیتنا هذه و هل مدینة غیرها.))
جانشین شما کیست ؟
امام علیه السلام فرمود: فرزندم على و فرزند او (حسن بن على )
سپس چند لحظه اى ساکت شد و بعد فرمود: به زودى شما دچار حیرت خواهید شد.
گفتم : در این دوران حیرت چه کنیم و کجا برویم ؟ امام علیه السلام ساکت شد، سپس سه مرتبه فرمود: جایى نیست .
باز از ایشان پرسیدم .
در پایان فرمود: مدینه .
گفتم کدام مدینه ؟
فرمود همین مدینه (طیبه ) و آیا غیر از این مدینه اى هست ؟
قرائن و شواهد تاریخى آن زمان نیز، این احتمال را تاءیید مى کند.
نمونه زیر، بیانگر آن است که شیعیان ، امام مهدى را در مدینه طیبه مى جستند. محمد بن حسن (۲۳۶ – ۳۱۶) از کسانى است که براى تحقیق و بررسى مساءله غیبت به مدینه رسول رفت . در این باره نوشته اند:
(( و کان من محله فى الشیعة انه کان الوافد عنهم الى المدینة عند وقوع الغیبة سنة ستین و ماءتین و اءقام بها سنة ، و عاد و قد ظهر له من امر الصاحب علیه السلام ما احتاج الیه  )) .
محمد بن حسن ، در میان شیعیان ، موقعیت ویژه اى داشت . در سال ۲۶۰ هجرى به عنوان تحقیق و بررسى مساءله غیبت امام مهدى علیه السلام وارد مدینه شد و یک سال در آن جا، بماند و سپس برگشت و آنچه درباره امام زمان علیه السلام بدان نیاز بود، بروى ، روشن شد (و شیعیان را در جریان قرار داد)
در این نقل تاریخى ، هیچ اشاره اى به سامرا نشده ، معلوم مى شود که در نزد گروهى از شیعیان آن زمان ، مسلم بوده است که امام علیه السلام در مدینه زندگى مى کند، یا از آن جهت که حضرت در آن به دنیا آمده و بزرگ شده است ، و یا این که پس از ولادت در سامرا، به مدینه آورده شده ، تا از دست ماءموران خونخوار خلیفه در امان باشد.
اگر قرار بر این بود که حضرت حجت علیه السلام از دست توطئه گران و مخالفان در امان بماند و به گونه طبیعى دوران کودکى و رشد خود را پشت سر بگذارد، بهترین جا براى این دوران ، مدینه بوده است ؛ زیرا هم از مرکز خلافت (سامراء) به دور بوده و هم خانواده بنى هاشم ، در مدینه از پایگاه و موقعیت ویژه اى برخوردار بودند و مى توانستند از این مولود مسعود، به بهترین وجه محافظت کنند، تا از گزند حوادث و آفات مصون بماند. و این ، با اصل این که آن حضرت ((خفى الولادة و المنشاء)) نیز، سازگارى دارد.
از سوى دیگر، حضور حضرت در سامرا، به گونه عادى و معمولى ، با توجه به کنترل شدید دشمن نسبت به خانه امام علیه السلام ، غیر ممکن بوده و لزومى هم ندارد که همه چیز را با اصل معجزه و کرامت حل کنیم . پذیرفتن این نکته که امام علیه السلام در مدینه متولد شده و یا دست کم ، پس از ولادت ، به آن جا انتقال یافته و در آن جا دوران رشد و کودکى را پشت سر نهاده ، با اصول امنیتى ، بیشتر سازگار است .